Στη στεριά δε ζει το ψάρι, ουδ' ανθός στην αμμουδιά κι οι Σουλιώτισσες δε ζούνε, δίχως την ελευθεριά!

Έχε γεια καημένε κόσμε, έχε γεια γλυκιά ζωή
κι εσύ δύστυχη πατρίδα, έχε γεια παντοτινή!
Έχετε γεια βρυσούλες, λόγγοι, βουνά, ραχούλες.
Έχετε γεια βρυσούλες κι εσείς Σουλιωτοπούλες.
Στη στεριά δε ζει το ψάρι, ουδ' ανθός στην αμμουδιά
κι οι Σουλιώτισσες δε ζούνε, δίχως την ελευθεριά!
Σαν να παν σε πανηγύρι, μ' ανθισμένη πασχαλιά,
μεσ' τον Άδη κατεβαίνουν, με τραγούδια με χαρά!

 ΣΟΥΛΙ

Γύρω στο 1550(α) πολλοί χριστιανοί που ήθελαν να αποφύγουν την κατάπίεση και τον αναγκαστικό εξισλαμισμό των Τούρκων, ανέβηκαν στα Κασσιώπια όρη (σε μια τοποθεσία, η οποία βρίσκεται περίπου 100 χμ. Νοτιοανατολικά από τα Γιάννενα) και ίδρυσαν εκεί το χωριό Σούλι. Το Σούλι βρίσκεται σε μια μικρή πεδιάδα, στην κορυφή ενός απότομου υψώματος, 600 μέτρα πάνω από την κοίτη του ποταμού Αχέρoντα. Ένα απότομο και πολύ επικίνδυνο μονοπάτι κατεβαίνει στο ποτάμι, ενώ πίσω του υψώνεται μια επιβλητική αλυσίδα βου-νών, που ήταν η φυσική άμυνα του Σουλίου.

Με την προσέλευση πολλών κυνηγημένων από τους Τούρκους Xριστιανών,
-οι οποίοι εύρισκαν στο Σούλι καταφύγιο-, δημιουργήθηκαν άλλα τρία χωριά πάνω στους ίδιους βράχους, (που ήταν ένα είδος φυσικών Κάστρων), κιέτσι σχηματίστηκε το «τετραχώρι», που το αποτελούσαν τα χωριά : Σούλι, Σαμονίβα, Κιάφα, και Αβαρίκος.

Όταν το τετραχώρι δεν μπορούσε να χωρέσει τους καινούργιους χριστιανούς, που συνεχώς ερχότανε για να ξεφύγουν την τουρκική καταπίεση, επειδή «Κατέφυγον εις Σούλιον άπαντες οι λίθον ξηρόν αντί δούλου θανάτου ασμένως προαιρούμενοι» (β), σχηματίστηκαν άλλα εφτά χωριά στις πλαγιές και στους πρόποδες των Κασσιώπιων βουνών. Τα χωριά αυτά ήταν :
το Τσεκουράτι, το Περεχάτι, τα Βίλια, το Αλποχώρι, η Κοντάτες, η Γκιονάλα, και η Ρουσιάτσα.

Συνολικά τα έντεκα αυτά χωριά, που αποτελούσαν την «Σουλιώτικη Συμπολιτεία», είχαν πληθυσμό έξι χιλιάδες κατοίκους, από τους οποίους οι 2000 ήταν πολεμιστές.

από

Με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκαν σε μια ενοχλητική παρωνυχίδα για την Υψηλή Πύλη και μεγάλος πονοκέφαλος για τους ντόπιους αγάδες και μπέηδες, που έβλεπαν τους ανυπότακτους Σουλιώτες να οικειοποιούνται τις δραστηριότητές τους και να χάνουν μεγάλα εισοδήματα. Έτσι, από τις αρχές του 18ου αιώνα βρέθηκαν στο στόχαστρο του Σουλτάνου και της τοπικής οθωμανικής αριστοκρατίας.
Ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων ήταν αυτός που τελικά τους υπέταξε. Η πρώτη εναντίον τους εκστρατεία πραγματοποιήθηκε την άνοιξη του 1789 και κατέληξε σε φιάσκο. Τον Ιούλιο του ίδιου χρόνου αναγκάσθηκε να υπογράψει συνθήκη ειρήνης με τους Σουλιώτες και να καταβάλει τους μισθούς των αρχηγών τους για την ασφάλεια της περιοχής. Αποτυχημένη ήταν και η νέα εκστρατεία του Αλή τον Ιούλιο του 1792. Τα κατάφερε με την τρίτη προσπάθεια, το 1800, όταν είχε φθάσει στην ακμή της δύναμής του, αλλά και πάλι χρειάστηκε τρία χρόνια για τους υποτάξει.
Ο κλοιός έγινε ασφυκτικός για τους Σουλιώτες και στις 12 Δεκεμβρίου 1803, αναγκάσθηκαν να συνθηκολογήσουν. Ο βασικός όρος της συμφωνίας ήταν να εκκενώσουν τα χωριά τους συν γυναιξί και τέκνοις και με τον οπλισμό τους. Στις 16 Δεκεμβρίου χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες και άφησαν πίσω τους την πατρογονική γη.[ φεύγοντας αυτοί χωρίσθηκαν σε δύο ομάδες από τις οποίες η μεν μία με τις φάρες των Δαγκλή, Δράκου, Ζορμπά, Τζαβέλλα, Πανομάρα κ.ά. κατευθύνθηκε προς την Πάργα, ενώ η άλλη με τις φάρες των Κουτσονίκα, Μαλάμου, Μπότσαρη κ.ά. προς το Ζάλογγο.]
Μόνο ο καλόγερος Σαμουήλ παρέμεινε στο Κούγκι με πέντε Σουλιώτες και μόλις πλησίασαν οι Τουρκοκαλβανοί έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη της Μονής του Αγίου Αθανασίου, με αποτέλεσμα να συμπαρασύρει πολλούς στο θάνατο. Ο Αλή Πασάς θεώρησε το γεγονός παρασπονδία και ζήτησε εκδίκηση.
Η πρώτη φάλαγγα με επικεφαλής τον Φώτο Τζαβέλα έφθασε στην Πάργα ασφαλής και από εκεί διεκπεραιώθηκε στην Κέρκυρα. Η δεύτερη υπό τους Μποτσαραίους με κατεύθυνση τα Άγραφα, χτυπήθηκε από τον Αλή στη Μονή του Σέλτσου (20 Απριλίου 1804), με αποτέλεσμα να υπάρξουν πολλά θύματα. Η τρίτη φάλαγγα δέχθηκε επίθεση στο Ζάλογγο (16 Δεκεμβρίου 1803). Πολλοί φονεύθηκαν, ενώ 60 γυναίκες με τα παιδιά τους χόρεψαν το Χορό του Ζαλόγγου και γκρεμίστηκαν στα βράχια για μην πιαστούν αιχμάλωτες.
από 
Είκοσι δύο Σουλιώτισσες οι οποίες είχαν καταφύγει στο βράχο του Ζαλόγγου, κινδυνεύοντας να συλληφθούν από τους Τούρκο-Αλβανούς, έστησαν χορό και τραγουδώντας γκρεμίσθηκαν στο βάραθρο με τα παιδιά τους, προτιμώντας τον θάνατο από την σκλαβιά και την ατίμωση.
Ο χορός του Ζαλόγγου, αποτελεί ένα ιδιαίτερα εντυπωσιακό ιστορικό υπαρκτό γεγονός, που έλαβε χώρα 18 χρόνια πριν την Ελληνική Επανάσταση του 1821, στη κορυφή του Όρους Ζάλογγο ο οποίος και κατέληξε εν χορώ κυριολεκτικά, σε μια ομαδική απελπισμένη βρεφοκτονία και αυτοκτονία ορεσίβιων γυναικών της περιοχής του Σουλίου.
Καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την γνώμη των Φιλελλήνων στην Ευρώπη κατά την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως, εξιδανικεύοντάς το στις συνειδήσεις των Φιλελλήνων με συγκινησιακές φορτίσεις και διαστάσεις θαυμασμού.
από